Fangstfelta

Selfangstskutene i etterkrigstida har vore på feltet i tidsrommet 20. mars til ei tid ut i mai. Når ein snakkar med ishavsfolk om Vesterisen, er det med stor respekt dei alle seier at det er feltet med den tøffaste isen, dei verste stormane og dei tøffaste forholda.

Vesterisen er ismassen som har rive seg laus frå isen i Nordpolbassenget, og som kjem drivande med straumen sørover. Denne straumen, som her går langs austkysten av Grønland, vert kalla Aust-Grønlandsstraumen. Polisen som den fører med seg, er mange år gammal, og dei største flaka stikk opp over vatnet i ei mannshøgd eller meir. Dette er det som vert kalla polarbaksen. Havområdet mellom Grønland og Svalbard frys til kvar vinter. Denne isen vert kalla vinteris, og kan stikke opp til ein halv meter over havoverflata.

På ekstra kalde dagar om våren frys også vatnet til i områda omkring vinterisen og polarbaksen. Denne isen vert då kalla nyis. All denne isen forsvinn på drifta sørover, og når den har passert sørenden av Danmarksstretet, er mesteparten smelta. Berre isfjell finst lenger sør; isfjell er bitar av isbrear som har vorte danna på land, og som så har kalva i sjøen. Dei flaka som dannar oddane, er nedsnødde – unntatt dei som ligg yttarst, for dei vert avvaska av sjøen. Dessutan er det ikkje berre snøen som forsvinn, også noko av isen vert tært ned av sjøen. Derfor er det berre delar av dei yttarste flaka som er synlege. Dei delane av desse flaka som ligg under vatnet, vert kalla isføter. Ein isfot er eit undervassframspring som stikk ut som ein finger eller som eit fotblad – derfor namnet.

Her finn ein fleirårig is, kombinert med vinteris og nyis. Det er framleis fangst på dette feltet.

Dette stredet ligg mellom Grønland og Island, 66–68 grader nord. Her vart det drive sommarfangst, tradisjonelt av sunnmørsskutene, frå juni til august. Det vart drive fangst på klappmyss og om det var dårleg fangst, fiska dei håkjerring. Skutene var dei same som fangsta i Vesterisen. Store florer, baksis, isfjell, skodde og isskruing er typisk for dette feltet. Denne fangsten tok slutt i 1961, men med nokre forskingsekspedisjonar etter den tid.

Klappmyssførekomstane i Danmarkstredet har vore kjende sidan 1874, og det har vore drive fangst på dei om lag sidan den tid. Frå 1908 dreiv sunnmørsskutene fast på dette feltet. Etter fangsten i Vesterisen var ferdig, bytta dei tur og sette kursen imot Danskestredet for klappmyssfangst og fiske etter håkjerring. Det er altså same skutene som fanga i Vesterisen og Kvitsjøen før 1940, som fangsta i Danskestredet. På fangstfeltet Danskestredet har det vore fanga klappmyss årvisst sidan 1908. Ei av Sven Foyn sine skuter, ”Isbjørnen”, hadde i 1876 drive fangst på klappmyss i Danmarksstretet. Det er vidare eksempel frå tidleg på 1900-talet på at skuter har vore og fanga klappmyss like sør(vest) til 62 grader nord. (”Johanna Karolina” og ”Kapp Flora” fangsta klappmyss heilt ned på 62 grada i 1920.)

Hit har det gått avløysingsekspedisjonar om sommaren til radio- og vêrstasjonen i Myggbukta, og til fangstfolka på Nordaust-Grønland. Også i oppdrag til danskane i same området. I tillegg vitskaplege ekspedisjonar. Typisk her er svært store isflorer og isskruing, fleirårig/gammal is. Stort sett fekk store sterkbygde skuter med bra motorar desse oppdraga.

Fangst gjekk føre seg frå tidleg 1900-tal fram til kring 1970.

Fangsten tok til i 1938, skutene segla frå Noreg i februar–mars. Skutene som fangsta på dette feltet var dei største og kraftigaste. Overseglingane var harde, med uvær, storm, isfjell og ising. I isen kunne det verte isskruing, og spesielt nær land kunne dette resultere i farlege situasjonar. Når straumen og vinden pressa isen i mot land, vart det er kraftig ispress. Nær land er her mange grunnar, undervasskjær og øyar som isen kunne stoppe i mot eller isen førte skutene i mot desse. Her er også isfjell med farane som det fører med seg. Isen på feltet er i stor grad vinteris, innblanda ein del to-årig is. Siste året norske skuter var på feltet, var i 1982.

Fangsten på Newfoundlandsfeltet gjekk føre seg frå nordenden av Labradorkysten frå om lag 54o30” nord, sørover forbi Bell Isle-stretet og sør til Notre Dame Bay, og vi kan vel seie at fangstfeltet vart avslutta ved Funk Island – på om lag 49o45 nord. ”Polarstar” hadde som einaste norske skute nokre år løyve til å fange kvitungar inne i Gulfen.

Isen på feltet er i svært stor grad eitt år gammal is, i tillegg til litt fjorår is som kjem drivande frå nord, og dessutan ein del isfjell. Når ein først har kome inn i isen, kan han vere flat og fin så langt ein kan sjå.

Isfjell var alltid ein trussel, enten dei stod på grunn eller om dei kom drivande med straum og vind. Like så er det mange grunnar og skjer, og fangste kunne ein gjere heilt inn til 3 nm frå land. Straumen var sterk, og fekk ein i tillegg pålandsvind som sette (klemde) isen saman, var det fort gjort å verte fanga i ismassen. Selfangarane hadde alltid eit vake auge på om dei kunne merke dønningen, og også om issørpa rundt skuta begynte å skifte farge frå grå til kvit. Då visste dei at ispresset hadde auka.

Det å setje over Nord-Atlanteren seint i februar med forholdsvis små båtar, var heilt klart eit faremoment. Det er mange historier om både forlis, nestenforlis og nestenkollisjonar med isfjell frå desse turane.

Hit reiste små skuter på sommarfangst. Ein måtte passe seg for store florer, flo og fjøre, og straum. Ser ein på Svalbard, er dette eit land som på fleire måtar er rikt på naturressursar: kull og andre mineralresursar, sel, kvalross, isbjørn, rev, rein og i tillegg egg og dun er resursar som har vore etterspurde. Parallelt med utvinning av mineralresursar, jakt og fangst har det heile tida, i ulik grad, gått føre seg vitskaplege ekspedisjonar og turistferder.

Tek vi først føre oss den tradisjonelle selfangsten i Nordisen, det som på folkemunne vert omtala som kobbeturar, så var det turar som gjerne tok til midt i mai og som enda ein gong utpå ettersommaren. Turane gjekk til aust- og nordsida av Svalbard, fangsten var storkobbe, snadd, og isbjørn, og dessutan samla ein stor del av skutene også egg og dun. Snakkar ein lenge med dei som dreiv denne fangsten, får ein også vite at det kunne verte nokre tønner med kjøtt av svalbardrein, sjølv om denne var freda. Dei skutene som til dømes hadde seigarn, tok desse med på kobbeturane, og brukte dei etter svalbardrøya. Det var mange av skutene som starta turane med å gå i Austisen, og som så følgde iskanten nord- og vestover til dei var i Nordisen, altså i området aust for Spitsbergen.

I tillegg til skutene som dreiv fangst i Vesterisen og Austisen, var det også nokre små skuter eller båtar som berre dreiv denne sommarfangsten på Svalbard, så å setje nokon minste storleik på dei skøytene som tok del i denne fangsten, er vanskeleg, i alle høve var der båtar godt under 50 fots lengd som tok del.

Fangsten gjekk føre seg frå tidlege tider og fram til ut i 1970-åra. Seinare har det vore ein del forsking, transport og turisme i området.

Her vart det fangsta frå mars og utover. Mjuk vinteris dominerte, men det kunne kome ut litt hardare is frå Kvitsjøbukta. Faren var å verte sett inne av isen og eventuelt verte pressa imot land av nordavinden. Mindre skuter frå Nord-Noreg var dei tradisjonelle fartya på dette feltet. Austisen og Nordisen var feltet dei nordnorske skutene gjekk til som andretur, liksom sunnmøringane gjekk i Danskestretet. Framleis er det skuter som er fanga her.

Frå gammalt av vart isen aust for den varme atlantiske havstraumen som går nordover på vestsida av Spitsbergen, kalla for Austisen, mens isen vestanfor vart kalla Vestisen. Dette er den historiske årsaka til namnet Austisen. I det vidare vert namnet Austisen brukt om fangstfeltet nord for Kvitsjømunningen og vidare austover. Etter andre verdskrigen har ikkje norske skuter fått drive fangst inne på Kvitsjøbukta. Avgrensinga av fangstfeltet har formelt vore isen aust for 20^o aust, vidare avgrensa av den russiske tolvmila. For Kvitsjømunningen vil dette seie ei rett linje 12 nm nord for Kapp Svetoi og Kapp Kanin; Kapp Svetoi ligg på vestsida av munningen, Kapp Kanin er nordspissen på austsida.

Nordmenn har drive med selfangst utanfor Kvitsjømunningen, sel- og kvalrossfangst austover forbi både Kalkov nordover langsmed Novaja Zemlia og inn gjennom porten til Karahavet og inne i Karahavet, i fleire hundre år.  I åra frå 1946 og utetter var det ofte slik at i alle fall dei skutene som var av ein viss storleik og i bra stand, gjekk første tur til Vesterisen (fangststart kring 20. mars), for så å ta neste turen til Austisen. Men der er mange eksempel på dei som tok første turen i Austisen, for så å gå til Vesterisen seinare på sesongen når forholda var betre. Generelt var det nok slik at skutene som hadde Austisen som hovudfangstfelt, var dei minste, hadde minst motor og kanskje også det minst kraftige skroget.

Vi fokuserer her på isen vest for Karahavporten og held oss stort sett til tida etter andre verdskrigen.

Grønlandsselen går inn i Kvitsjøen for å kaste (føde), og selen følgjer isen si drift nordover ut av Kvitsjømunningen. Sidan fangsten ikkje går føre seg i sjølve selkastet, så har det i svært liten grad vore fangst av kvitungar (0 til 12 dagar gamle ungar av grønlandssel) på dette fangstfeltet. Dessutan er det ikkje klappmyss i Kvitsjøen/Austisen.

Isen som denne fangsten gjekk føre seg på, kom i all hovudsak ut frå Kvitsjøen. Det var is som gjerne hadde vore gjennom fleire stormar og skruing inne på bukta, mesteparten av isen var vinter-is og såleis ikkje av den knallharde sorten. Innblanda i den mjuke isen var der iblant også nokre flak som var danna av ferskvassis frå elvar som munna ut i Kvitsjøen. Vidare var isflaka gjerne dekte med snø, og sidan dei kanskje hadde vore gjennom både ei og fleire isskruingar, var dei ofte svært ujamne, med farlege hòl under snølaget, og alt frå små, låge isflak til det som hadde vorte store iskolossar som stakk fleire meter over havflata. Var vinden sørleg, dreiv isen ut og utover, og det kunne også danne seg isoddar som dreiv lange stykke nord gjennom havet.

Elles vart fangsten frå og med 1965 regulert på den måten at det var maksimalt 12 skuter som fekk lov til å fangste i Austisen. Om lag samstundes vart fangsten ytterlegare regulert på den måten at det ikkje vart lov for ei skute å fangste både i Vesterisen og i Austisen same sesongen. Vidare kom det ei øvre grense på 100 bruttotonnasjetonn for skutene som skulle fangste i Austisen. I 1981 innførte Sovjetunionen eit forbod imot å dumpe skrottar av sel og kval innafor sovjetisk økonomisk sone. Med andre ord: Skuter som skulle fangste sel i sovjetisk økonomisk sone, altså i Austisen, måtte ha tankkapasitet til å kunne ta med seg skrottane heim. Dette vart då siste spikaren i kista for dei små treskutene. Sjølv om isen i Austisen ofte vert sagt å vere av ”softistypen”, og sjølv om vêr-, vind- og istilhøva gjennomgåande var langt betre enn i t.d. Vesterisen, har ishavsskuter både forlist og vore i vanskar på dette feltet.

Her var det aktivitet frå tidleg i mars og utover. Det var litt hardare is her enn i Austisen, ein del ferskvassis frå Kvitsjøbukta, mange grunner, mykje straum, og stor forskjell på flo og fjøre. Mange skuteforlis, men sjeldan fare for mannskapet. Dette feltet vart stengt for norske skuter etter andre verdskrigen. Første verdskrigen førte med seg ei stortid for ishavsfangsten. Det vart kosta og rusta ut mange nye skuter. Med det auka talet på skuter og samstundes minkande resursar i Vesterisen, Danskestretet og i Austisen og i områda kring Svalbard, var det viktig å finne nye felt å fange på. Marknaden for skinn av selungar hadde vakse fram, og det var viktig å finne nye fangstfelt om ikkje det skulle verte ein kraftig tilbakegang for denne næringa. Dette var grunnlaget for at det i 1918 var fleire skuter som rusta ut for fangst i Kvitsjøen.

Allereide frå 1867 hadde skutene frå Nord-Noreg drive fangst i Kvitesjømunningen og vidare austover, men dei små skutene med segl til framdrift klarte ikkje å kome lenger inn enn til issørpa ved kanten. Inn gjennom isbaksen kom dei seg ikkje, dessutan gjekk dei til feltet så seint på våren at det var for seint til å kunne nå selkastet. I Kvitsjøen kastar (føder) Grønlandsselen i slutten av februar og i byrjinga av mars.

Skipper Sigvald Brandal med ishavsskuta ”Helga” starta i 1911 den norske fangsten inne i Kvitsjøen. Han slo seg gjennom isen og kom seg inn til selkastet. Då etterspørselen etter pelsverk kom nokre år seinare, var det Sigvald Brandal si erfaring som gjorde at skutene i 1918 gjorde eit nytt forsøk på å kome seg inn i ismassene i Kvitsjøen for å fange dei nykasta (nyfødde) grønlandsselungane. Dette lykkast dei godt med, og det var starten på meir enn 20 år med eventyrleg fangst (og fryktelege forlis) i Kvitsjøen.

Kvitsjøen viste seg raskt som eit rikt fangstfelt, så ikkje berre dei største og kraftigaste skutene gjekk dit. I forhold til ei oversegling til Vesterisen var turen til Kvitsjøen stort sett greiare. I Vesterisen vart skuter årvisst brotne ned av stor sjø og is, i Kvitesjeøen var faren isskruinga. På grunn av den store skilnaden på flo og fjøre sjø, vandrar isen mange mil ut og inn på kvart straumskifte, og over dei grunne bankane kan det lage seg til med isskruing som inga skute kunne tole.

Men sjølvsagt var det utsiktene til ein god tur som gjorde at selfangarane valde Kvitsjøen framfor Vesterisen.

I frå 1923 vart det framforhandla ein avtale med russarane som gjorde at Noreg mot ei godgjersle kunne få fangste med ein viss totaltonnasje i Kvitsjøen inn til ei rett linje mellom Kapp Orlov og Kapp Kanusjin. Der er mange historier om skuter som vart arresterte fordi dei hadde vore innafor grensa, eller som i alle fall russarane meinte hadde vore innafor grensa.
Fangstområdet Kvitsjøen reknar vi som området nord for ei rett linje mellom Kapp Orlov og Kapp Kanushin, som var konsesjonsgrensa for fangsten i mellomkrigstida. Norske farty dreiv fangst i dette området fram til og med 1939. I motsetning til i Vesterisen, der storparten av fangsten går føre seg i iskanten, var dyra i Kvitsjøen samla langt inne i isen, og ein var avhengig av gode isforhold og /eller stor motorkraft for å kome seg inn til fangsten.

Sjølv om isen var årsis, iblant med litt innblanding av ferkvassis, men såleis ikkje av ”steinrøys”-typen, var det isskruinga som var den dominerande faren på dette feltet. Det er ikkje noko anna felt som har kravd så mange skuter som Kvitsjøen. Det vert sagt at ein del skuter som gjekk på fangst utetter i 1920- og 1930-åra var i svært dårleg forfatning. Dette kan det vere greit å ta omsyn til når ein skal forklare dei mange forlisa desse åra. På folkemunne har det vore sagt at havbotnen i Kvitsjøen er fora med norske ishavsskuter.

Isskruing, stor skilnad på flo og fjøre og dermed mykje straum, og livsfarlege grunnar er nøkkelorda når det gjeld Kvitsjøen. Legg ein til konflikt med russerane om fanging på grensa, arrestasjonar, forlis, lange vandringar over isen for å finne berging, og lange opphald i land før ein fekk transport heim, så dekkjer ein mykje av det som gjekk føre seg i dei om lag tjue åra norske farty fekk drive fangst i Kvitsjøen.

Siste året norske farty fanga i Kvitsjøen, var i 1939.